58. باب البداء

در این باب شانزده حدیث آمده که بهبودی هشت حدیث 1 و 2 و 3 و 4 و 7 و 8 و 9 و10 را صحیح دانسته و مجلسی حدیث 1 و 9 و 11 را صحیح و حدیث 6 و 7 را مجهول همطراز صحیح(!!) و حدیث 2 و 3 و4 و15 را حسن شمرده است.

بدان که یکی از عقاید شیعه، مسألة بداء است که مجلسی به چندین وجه آن را توجیه کرده امّا در کتاب خدا و سنّت قطعی رسول خداص ذکر واضحی از آن نیست. از این­رو در میان مذاهب اسلامی مورد نفی و اثبات واقع شده است. کتاب ما نیز مجال بحث مفصّل این مسأله نیست. ما این احادیث را سنداً بررسی می‌کنیم و اگر در متن آنها مطالبی مخالف کتاب خدا باشد، بیان می‌‌کنیم.

* حدیث 1- گرچه این حدیث را صحیح محسوب کرده‌اند[1] ولی چون راویان آن، در ابواب مختلف کافی خرافات بسیار نقل کرده‌اند، نمی‌توان به نقل آنها اعتماد کرد. متن آن نیز مورد تأمّل است زیرا در این حدیث اعتقاد به بداء را از هر عبادتی برتر شمرده امّا پرواضح است که اعتقاد به توحید خدا از هر چیز دیگر از جمله بداء مهمتر و گرامی‌تر است.

* حدیث 2 و 3 و 4- مجلسی این احادیث را «حسن» دانسته است.

* حدیث 5- هر دو «محمّد باقر» این حدیث را صحیح ندانسته‌اند. جالب است توجّه کنید که جاعل این روایت هنگام ذکر آیة قرآن اشتباه کرده و به جای آنکه بگوید: ﴿أَوَ لَا يَذۡكُرُ ٱلۡإِنسَٰنُ أَنَّا خَلَقۡنَٰهُ﴾ که صدر آیة 67 سورة «مریم» است، صدر آیة 77 سورة «یس» را آورده و به بقیة آیة 67 سورة مریم‌الصاق کرده است!! در این­مورد در نُسَخ گوناگون «کافی» اختلافی نیست و نمی‌توان اشتباه نسّاخ را بهانه کرد[2].

چنانچه جناب «کلینی» که این همه از او تجلیل و تبجیل می‌کنند با قرآن انس می‌داشت، درمی‌یافت که اگر این آیه واقعاً بر امام قرائت شده بود، قطعاً امام، اشتباه سائل را متذکّر می‌شد و سکوت نمی‌فرمود.

* حدیث 6 و 7 و 8- مجهول است.

* حدیث 9- این حدیث را صحیح دانسته‌اند درحالی که «حسین بن سعید» از غُلاة است و از او روایاتی ناموافق با قرآن نقل شده است. راوی دیگر آن «حسن بن محبوب» است که پیش از پرداختن به متن حدیث، ابتداء او را معرّفی کرده و سپس به متن حدیث نهم این باب که از مرویّات اوست، می‌پردازیم.

گرچه ابوعلی حسن بن محبوب بن وهب بجلی را ثقه شمرده‌اند امّا غالبا ضعفاء از او حدیث نقل می‌کنند، خود وی نیز برخلاف مشهور و چنانکه خواهیم دید، اخباری نامعقول و نامقبول از افراد منحرف و ضعیف، نقل می‌کند. در اینجا چند نمونه از احادیث او را می‌آوریم:

1- در حدیثی مرسل و بسیار غلوّ آمیز، به نقل از ابن‌محبوب آمده است که حضرت سجّادu فرمود: کسی که دوست می‌دارد صد و بیست و چهار هزار پیامبر با او مصافحه کنند باید در شب نیمة شعبان امام حسینu را زیارت کند، زیرا فرشتگان و پیامبران [در آن شب] برای زیارت او از خداوند رخصت می‌گیرند، خوشا به حال کسی که با آنان مصافحه کند و آنان نیز با او مصاحفه نمایند![3]

می‌پرسیم: مگر روح مطهّرحضرت سیّدالشهداءu در قبر اوست که انبیاء‡ برای زیارتش نزد قبرش حاضر می‌شوند؟! مگر آن حضرت، خود در دارالسّلام در جوار انبیاء و ملائکه نیست که آنها برای زیارتش شب نیمة شعبان اجازه می‌گیرند و به ملاقات آن حضرت می‌روند؟!

سؤال دیگر آن است که آیا اگر هر ظالم و فاجری شب نیمة شعبان به زیارت امام حسین برود، انبیاء با او مصافحه می‌کنند؟!

2- بنا به نقل کلینی، حسن بن محبوب به نقل از مقاتل بن سلیمان می‌گوید: از امام صادقu پرسیدند: طول قامت آدم و حوّاء هنگامی که به زمین هبوط کردند، چه قدر بود؟ فرمود: چنانکه در کتاب علیu یافته‌ایم هنگامی که خداوند متعال آدم و همسرش حوّاء را به زمین هبوط داد، دو پای آدم در دو طرف کوه صفا و سرش نزدیک افق آسمان بود. او از گرمای خورشید، به خدا شکایت برد. خداوند به جبرئیل وحی کرد که آدم از گرمای تابش شکوه می‌کند، جبرئیل نیز آدم را درهم فشرد تا اینکه طولش به اندازة هفتاد ذراع خودش رسید، سپس حواء را در هم فشرد تا اینکه طولش به سی و پنج ذراع خودش رسید!![4]

علّامة شوشتری می‌فرماید: پروردگار حکیمی که هر چیزی را به بهترین صورت آفریده و خداوند رحمانی که در خلقتش هیچگونه بی‌نظمی و تفاوت و هیچ خللی در کارش نمی‌بینی[5] و تمام مصلحت‌ها را برای هر جنبده‌ و پرنده‌ای در نظر گرفته و آنها را از امور زیان‌آور محفوظ داشته، چگونه ممکن است خلیفة خود را در زمین ـ که او را به سجود فرشتگان گرامی داشته است ـ نامتناسب و ناقص خلق کند، آنچنانکه بنا به این خبر، حتّی پس از فشرده‌شدن، به هفتاد ذراع خودش برسد و لابد هر ذراع او چند برابر ذراع ما بوده است و طبعاً محذور همچنان باقی است زیرا با این قامت نیز، بنایی او را از تابش آفتاب نمی‌پوشانده است! راوی [نخست این حدیث] مقاتل بن سلیمان بتری مذهب است و احتمالاً خود او این خبر را جعل کرده است[6].

«هاشم معروف‌الحسنی» نیز می‌گوید: بی‌تردید این روایات ساختة داستان‌پردازان و یا از جعلیّات کعب‌الأحبار و وهب بن منبه و امثال آن دو است که اسرائیلیات را در حدیث و تفسیر [مسلمین] وارد کرده‌اند[7].

حتّی حارس البدع و مروّج الخرافات «مجلسی» دربارة این حدیث می‌گوید: «اعلم أنّ هذا الخبر من المعضلات التي حیّرت أفهام النّاظرین والعویصات الّتي رجعت عنها بالخیبة أحلام الکاملین والقاصرین = بدان­که این خبر از مشکلاتی است که فهم ناظران را متعجّب ساخته و از معضلاتی است که علمای بزرگ و غیر آنان از فهم آن نومید بازگشتند»!

3- بنا به آنچه کلینی در باب 71 (حدیث اوّل و چهارم) آورده، حسن بن محبوب مدّعی است که امام باقرu دربارة آیة

﴿فَ‍َٔامِنُواْ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَٱلنُّورِ ٱلَّذِيٓ أَنزَلۡنَا﴾                                            [التّغابن: 8]

«پس به خداوند و فرستاده‌اش و نوری که نازل کرده‌ایم، ایمان آورید».

فرموده: به خدا قسم [مقصود از] آن نور، نور ائمّة آل محمدص تا روز قیامت است!

برای اینکه بدانیم نوری که خداوند نازل فرموده چیست، اوّلاًًَ: کلام شیخ طبرسی را از «مجمع‌البیان» نقل می‌کنیم که می‌گوید: «[آن نور] قرآن است که حاوی دلائل و براهینی است که [بشر] را به حقّ می‌رساند، از این رو آن را به نوری که با آن انسان راه می‌یابد، تشبیه فرموده است»[8].

ثانیاً: لازم است بدانیم که خدا در قرآن کریم هیچ انسانی را به نور تشبیه نفرموده بلکه کتب آسمانی را نور دانسته است [المائدة: 44 و 46، الأنعام: 91، فاطر: 25] و خصوصاً قرآن کریم را نور شمرده و فرموده:

﴿قَدۡ جَآءَكُم مِّنَ ٱللَّهِ نُورٞ وَكِتَٰبٞ مُّبِينٞ﴾                                                [المائدة: 15]

«به راستی که از جانب خدا شما را نور و کتابی روشنگر آمده است».

و فرموده:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَكُم بُرۡهَٰنٞ مِّن رَّبِّكُمۡ وَأَنزَلۡنَآ إِلَيۡكُمۡ نُورٗا مُّبِينٗا﴾

                                                                                                                         [النساء: 174]

«ای مردمان، شما را از پروردگارتان دلیلی آمده است و به سوی شما نوری روشنگر نازل کرده‌ایم».

و فرموده:

﴿جَآءُو بِٱلۡبَيِّنَٰتِ وَٱلزُّبُرِ وَٱلۡكِتَٰبِ ٱلۡمُنِيرِ﴾                                       [آل عمران: 184]

«[انبیاء] دلائل روشن و صحیفه‌ها و کتاب نورانی آوردند».

رسول خداص نیز می‌فرماید: «إنَّ هذا القرآن حبل الله وهو النّور المبین = همانا این قرآن ریسمان خداست و نوری روشنگر است»[9]. و حضرت أمیرu نیز فرموده: «ثم أنزل علیه الکتاب نوراً لا تطفأ مصابیحه وسراجاً لا یخبو توقّده = آنگاه بر او کتابی نازل فرمود که همچون نوری است که قندیلهایش خاموش نمی‌شود و چراغی است که افروختگی آن فرو ننشیند»[10]. و فرموده: «علیکم بکتاب الله فإنّه الحبل المتین والنّور المبین = برشما باد [تمسّک] به کتاب خدا که همانا آن ریسمان مستحکم و نور روشنگر است»[11]. و فرموده: «والنّور المقتدی به ذلك القرآن = و نور مورد اقتداء همان قرآن است»[12]. و باز دربارة قرآن فرموده: «واستشفوا بنوره فإنّه شفاء الصّدور = از نور قرآن شفا بجویید که شفای دلها در آن است»[13]. و فرموده: «والنّور السّاطع والضّیاء اللامع = قرآن نور تابان وفروغ درخشان است»[14]. و فرموده: «أتمّ نوره وأکمل به دینه = نور خویش را بدان تمام و دینش را با آن کامل فرمود»[15].

البتّه مخفی نماند که قرآن، پیامبر را «سراج» دانسته نه نور و طبعاً از سراجِ نبوّتِ پیامبراکرمص نور قرآن ساطع می‌شود، بدین سبب قرآن نفرموده ما پیامبر را نازل کرده‌ایم بلکه می‌فرماید ما پیامبر را فرستادیم و اگر در آیة مذکور، أئمّه منظور بودند، می‌فرمود، آنها را فرستادیم و فعل «أنزلنا = نازل کردیم» استعمال نمی‌کرد. علاوه بر این اگر امام «نور» باشد، پیامبراکرم به مراتب اولی، «نور» خواهد بود ولی چنانکه می‌بینیم آیة شریفه، پیامبر را در کنار نور آورده و به آن عطف کرده و معنایش این است که پیامبر یک چیز و نور چیزی دیگر است.

4- بنا به نقل کلینی، حسن بن محبوب، مدّعی است که أبان بن تغلب گفته است که از امام صادقu پرسیدم: کرة زمین بر چه قرار دارد؟ فرمود: بر ماهی، پرسیدم: ماهی بر چه قرار دارد؟ فرمود: بر آب، پرسیدم آب بر چه قرار دارد؟ فرمود: بر صخره‌ای، پرسیدم: صخره بر چه قرار دارد؟ فرمود: بر شاخ گاوی لطیف‌اندام! پرسیدم: گاو بر چه قرار دارد؟ فرمود: بر خاک نمناک، پرسیدم: خاک بر چه قرار دارد؟ فرمود: هیهات که در اینجا دانش دانشوران گم گشته است!![16]

همچنین حدیث 63 روضة کافی را که دربارة بادهاست، همین جناب «حسن بن محبوب» نقل کرده است وی همچنین در حدیث 313 روضة کافی روایت کرده امام سجادu در برابر یزید به غلامی و بندگی خود اقرار کرده است!!

5- حسن بن محبوب در حدیث چهارم باب 82 اصول کافی، مدّعی است که امام صادقu دربارة آیة

﴿ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَتۡلُونَهُۥ حَقَّ تِلَاوَتِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِكَ يُؤۡمِنُونَ بِهِۦ﴾

                                                                                                                          [البقرة: 121]

«کسانی که آنان را کتاب داده‌ایم و آن را چنانکه سزاوار آن است، تلاوت می‌کنند، ایشان به کتاب ایمان می‌آورند».

فرموده: منظور از کسانی که به کتاب ایمان می‌آورند، ائمّه است![17]

با توجّه به آیات قبل و بعد از این آیه، واضح می‌شود که مقصود آیه آن است که اگر یهود و نصاری به قرآن ایمان نیاورند، البتّه هستند کسانی ـ حتّی از اهل کتاب ـ که با تأمّل و تدبّر چنانکه شایسته است، کتاب را تلاوت می‌کنند و حقّانیّت آن را درمی‌یابند و به آن ایمان می‌آورند.

امّا به قول رُوات «کافی»، منظور فقط ائمّه می‌باشند، در صورتی که این معنی به وضوح تمام مخالف مشهور و مخالف قرآن کریم است، زیرا اوّلاً: ما می‌بینیم چه در زمان گذشته و چه در زمان حال ایمان به قرآن منحصر به ائمّه نیست بلکه هزاران نفر قرآن را با تدبّر و تأمّل قرائت کرده و به آن ایمان آورده‌اند و برخی بر آن تفسیر نوشته‌اند. ثانیاً: خدا در قرآن در بسیاری از آیات، شماری از اهل کتاب را ذکر و از آنان تمجیدکرده که به قرآن ایمان آورده‌اند. از آن جمله فرموده است:

﴿وَإِنَّ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ لَمَن يُؤۡمِنُ بِٱللَّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكُمۡ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡهِمۡ خَٰشِعِينَ لِلَّهِ﴾         [آل عمران: 199]

«همانا برخی از اهل کتاب با فروتنی در برابر خدا، به آنچه بر شما و آنچه بر آنان نازل گردیده ایمان می‌آورند».

و دربارة یهود می‌فرماید:

﴿لَّٰكِنِ ٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ مِنۡهُمۡ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ يُؤۡمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبۡلِكَۚ ﴾  [النساء: 162]

«لیکن [از میان ایشان،] استواران در دانش و مؤمنان ایشان، بدانچه بر تو و بدانچه پیش از تو نازل گردیده، ایمان می‌آورند».

و دربارة نصاری می‌فرماید:

﴿وَإِذَا سَمِعُواْ مَآ أُنزِلَ إِلَى ٱلرَّسُولِ تَرَىٰٓ أَعۡيُنَهُمۡ تَفِيضُ مِنَ ٱلدَّمۡعِ مِمَّا عَرَفُواْ مِنَ ٱلۡحَقِّۖ يَقُولُونَ رَبَّنَآ ءَامَنَّا فَٱكۡتُبۡنَا مَعَ ٱلشَّٰهِدِينَ ﴾                                                                                                                         [المائدة: 83]

«و چون آنچه را که به این پیامبر نازل شده، بشنوند، می‌بینی که چشمانشان بر اثر آنچه از حقّ شناخته‌اند از اشک لبریز می‌شود و می‌گویند: پروردگارا، ایمان آوردیم پس ما را با گواهان بنویس».

ما می‌گوییم: امام صادقu این آیات را به یاد داشته و هرگز چنین سخنی نگفته بلکه دروغگویان به آن حضرت تهمت زده‌اند[18].

6- بنا به نقل کلینی، حسن بن محبوب در حدیث اول باب 83 اصول کافی به نقل از «جابر بن یزید جعفی» غالی ضعیف[19] می‌گوید: پیامبر اکرمص پس از تلاوت آیة 71 سورة مکی «اسراء» فرمود: پس از من از جانب خدا امامانی از خاندانم در میان مردم قیام می‌کنند و مورد تکذیب مردم و ستم امام کفر و گمراهی و پیروان‌شان قرار می‌گیرند، هر که با ایشان دوستی و از آنان پیروی کند، از من و با من است و در آخرت مرا دیدار خواهد کرد و هر که به ایشان ستم و آنان را تکذیب کند از من و با من نخواهد بود و من از او بیزارم[20]! برای اینکه دروغگویی رُوات را آشکار کنیم، آیه‌ای که در حدیث، ناقص نقل شده به صورت کامل در اینجا می‌آوریم:

﴿يَوۡمَ نَدۡعُواْ كُلَّ أُنَاسِۢ بِإِمَٰمِهِمۡۖ فَمَنۡ أُوتِيَ كِتَٰبَهُۥ بِيَمِينِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِكَ يَقۡرَءُونَ كِتَٰبَهُمۡ وَلَا يُظۡلَمُونَ فَتِيلٗا﴾          [الإسراء: 71]

«روزی که هر گروه از مردم را با نامة اعمالشان فرا خوانیم، پس کسی که نامه‌اش، به دست راست او داده شود، آنان نامة خویش را می‌خوانند و به قدر رشتة میان هستة خرما ستم نخواهند شد».

به قرینة جملة ﴿فَمَنۡ أُوتِيَ كِتَٰبَهُۥ﴾ در این آیه، مقصود از امام، نامه و پروندة اعمال است، جملة ﴿يَقۡرَءُونَ كِتَٰبَهُمۡ﴾ نیز قرینة دیگری بر همین معناست، چنانکه در سورة یس آیة 12 نیز فرموده:

﴿إِنَّا نَحۡنُ نُحۡيِ ٱلۡمَوۡتَىٰ وَنَكۡتُبُ مَا قَدَّمُواْ وَءَاثَٰرَهُمۡۚ وَكُلَّ شَيۡءٍ أَحۡصَيۡنَٰهُ فِيٓ إِمَامٖ مُّبِينٖ﴾            [یس: 12]

«همانا ما خود مردگان را زنده می‌کنیم و آنچه را که پیش فرستاده‌اند و آثار [بعدی اعمال] ایشان را می‌نویسیم و همه چیز را در مکتوبی روشن و بی‌ابهام به شمارش آورده‌ایم».

آری، به پروندة عمل انسان که جلوی اوست و همچنین به مکتوب و کتاب نیز «امام» گفته می‌‌شود چنانکه خداوند فرموده:

﴿وَمِن قَبۡلِهِۦ كِتَٰبُ مُوسَىٰٓ إِمَامٗا وَرَحۡمَةً﴾                        [هود: 17 – الأحقاف: 12]

«پیش از قرآن، کتاب موسی پیشوا و رحمت خدا بوده است».

حضرت امیر نیز فرموده: «إنّي أشهد... أنّ الکتاب الذي أُنزِلَ إلیه إمامي = همانا من گواهی می‌دهم... کتابی که بر او (= محمّدص) نازل شده، امام و پیشوای من است»[21]. و به کسانی که قرآن را امام خویش نگرفته اعتراض کرده و می‌فرماید: کأنَّهم أئمّة الکتاب ولیس الکتاب إمامهم = گویی که ایشان پیشوایان کتاب خدای‌اند و کتاب خدا امامشان نیست»[22]. و از کسی که قرآن را امام خویش گرفته تمجید نموده و می‌فرماید: «قد أمکن الکتاب من زمامه، فهو قائده وإمامه، یَحُلُّ حیث حَلَّ ثقله = عنان خویش را به کتاب خدا سپرده و کتاب راهبر و پیشوای اوست و هر جا که بار قرآن فرود آید، او نیز فرود آید»[23].

اینک باید توجّه کنیم که سورة «اسراء» مکّی و آیة مورد نظر دربارة قیامت و نامة اعمال است و هیچ ارتباطی به أئمّة پس از پیامبرص ندارد. امّا ضُعفا و کذّابین آیه را ناقص نقل کرده و به دروغ آن را به امامت نسبت داده‌اند و کلینی مرویّات اینگونه افراد را در کتابش گرد آورده است!

7- بنا به نقل کلینی، «حسن بن محبوب» مدّعی است که امام سجّادu فرموده: مردی نزد امیرالمؤمنین آمد و گفت: اگر تو دانشمندی مرا از مردم و شبه مردم و نسناس آگاه ساز، حضرت علی به امام حسین فرمود: پاسخ او را بگو. امام حسینu فرمود: مردم ماییم و بدین سبب خداوند در قرآن فرموده:

﴿ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنۡ حَيۡثُ أَفَاضَ ٱلنَّاسُ﴾                                                [البقرة: 199][24]

«سپس از جایی باز گردید که مردم بازمی‌گردند».

و رسول خداست که مردم را بازگرداند.

امّا شبه مردم، همان شیعیان و پیروان مایند که از ما هستند و بدین سبب حضرت

ابراهیمu فرمود:

﴿فَمَن تَبِعَنِي فَإِنَّهُۥ مِنِّي﴾                                                                            [ابراهیم: 36]

«هرکه مرا پیروی کند، همانا او از من است».

امّا «نسناس» انبوه بزرگ [مردم‌اند] و با دست خود به گروهی از مردم اشاره کرد سپس این آیة را خواند:

﴿إِنۡ هُمۡ إِلَّا كَٱلۡأَنۡعَٰمِ بَلۡ هُمۡ أَضَلُّ سَبِيلًا﴾                                        [الفرقان: 44][25]

«آنان جُز مانند چارپایان نیستند بلکه ایشان گمراه‌ترند».

چنانکه ملاحظه می‌شود بنا به این حدیث، مقصود از «ناس = مردم»، اهل بیت پیامبر است. از این رو امام حسینu فرموده: «نحن النّاس = مردم ماییم»! اینک می‌پرسیم: آیا در آیة 24 و 243 سورة بقره و آیة 14 سورة آل عمران و 61 سورة نحل و آیة 1 سورة انبیاء و ده‌ها آیه مشابه آنها، مقصود از «ناس» اهل بیت است؟! آیا راوی حدیث فهمیده که چه بافته است؟!

آیا ممکن است امام فداکار حضرت سیّدالشّهداء -سلام الله علیه- پیروان و دوستداران خود را «شبه مردم» بداند؟! مشکل دیگر آن است که این حدیث غیرشیعیان را «نسناس» دانسته و به آیة 44 سورة «فرقان» استشهاد کرده است.

امّا لازم است بدانیم که أوّلاً: قرآن کریم همة افراد غیرمسلمان را «گمراه‌تر از چارپا» نشمرده بلکه با ملاحظة آیات قبل از آیة منظور، به سادگی می‌توان دریافت که قرآن نامسلمانانی را گفته که سخن گوینده را نمی‌شنوند و پیامبر و آیینش را به تمسخر گرفته و بی‌دلیل و متعصّبانه بر کیش خویش پافشاری نموده و فقط از هوای نفسشان تبعیّت کرده و از عقل و منطق پیروی نمی‌کنند. امّا حدیث مذکور همة غیرشیعیان را به یک چوب رانده است.

ثانیاً: چگونه ممکن است حضرت علیu در نامه‌‌اش به مالک اشتر بفرماید که مردم یا برادر دینی تو و یا همنوع تو هستند، امّا پسر بزرگوارش بگوید شیعیان ما، شبه مردم و غیرشیعیان نسناس‌اند؟! آیا ممکن است امام این اندازه متکبّر باشد؟! آیا «ابن محبوب» که این روایت را نقل کرده دوستدار حضرت سیدالشهداءu بوده است؟

8- بنا به نقل کلینی، ابن محبوب به نقل از «سیف بن عمیره»[26] مدّعی است که امام باقرu فرمود: هر که سورة ﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ فِي لَيۡلَةِ ٱلۡقَدۡرِ﴾ را به صدای رسا و بلند بخوانَد مانند کسی است که در راه خدا شمشیر زده و هر که آن را آهسته و ناآشکار بخواند چونان کسی است که در راه خدا، در خون خود بغلطد و هر که ده بار این سوره را بخواند حدود هزار گناهش آمرزیده شود![27]

آیا با اینگونه احادیث، انگیزه‌ای برای تحمّل مصائب و مشقّات در جهاد فی سبیل الله باقی می‌ماند؟! «ابن محبوب» و امثال او با این قبیل احادیث چه ارمغان خوبی برای مسلمین آورده‌اند، زیرا بنا به گفتة آنان به جای آنکه در سرما و گرما به میدان جهاد بشتابیم، در منزل استراحت می‌کنیم و یک بار سورة «قدر» را به صدای آهسته می‌‌خوانیم و ثواب شهادت فی سبیل الله را از خدا طلبکار می‌شویم؟!!

از دیگر عجایب این روایت آن است که بنا به مفاد آن، اگر سورة «قدر» را یک بار بخوانیم ثواب شهید را می‌بریم امّا اگر آن را ده بار بخوانیم نه تنها ثوابش بیشتر نمی‌شود (مثلاً ثواب ده ‌بار شهادت را ندارد) بلکه فقط حدود هزار گناه از گناهانمان را محو می‌کند!!

9- بنا به نقل کلینی، «حسن بن محبوب» به نقل از «عبدالله بن سنان» مدّعی است که امام سجادu فرمود: همانا از جملة روزی و قوتی که مردم بدان نیاز دارند، و خدا آن را مقدّر فرموده و اندازه‌گیری کرده است، دریایی است که خداوند ـ عزّوجلّ ـ میان آسمان و زمین آفریده است!! و فرمود: همانا خدا مجاری حرکت خورشید و ماه و ستارگان و کواکب را در آن اندازه‌گیری کرده و همة آنها را بر فلک مقدّر نموده و بر این فلک فرشته‌ای را گمارده که هفتاد هزار فرشته همراه وی هستند و آنها فلک را می‌چرخانند و با چرخش فلک، خورشید و ماه و ستارگان و کواکب نیز می‌چرخند و در جایگاه و منازلی که خداوند در شبانه‌روز برایشان مقدّر فرموده، وارد می‌شوند، چون گناهان بندگان بسیار شود و خدا بخواهد آنان را با آیتی از آیات و نشانه‌های خویش عتاب فرماید به فرشتة مأمور بر این فلک فرمان می‌دهد که فلکی را که مجاری خورشید و ماه و ستارگان و کواکب بر آن است از جای خود به درآورد، فرشته نیز به آن هفتاد هزار فرشته امر می‌کند که فلک را از مجاری خود خارج سازند. و فرمود: آنان نیز چنین کنند و خورشید در آن دریا افتد که در فلک مذکور جریان دارد!! و فرمود: و بدین ترتیب پرتو خورشید محو گردد و رنگش دگرگون شود و هرگاه خداوند ـ عزّوجلّ ـ بخواهد آیات خویش را بزرگتر سازد ـ بدان حدّ که می‌خواهد بندگانش را بترساند ـ خورشید را در آن دریا فروپوشانَد و فرمود: این ماجرا به هنگام کسوف است و فرمود: با ماه نیز چنین می‌کند. و فرمود: و چون بخواهد که خورشید را آشکار سازد و به مجرای خودش بازگرداند، به فرشتة مأمور می‌فرماید که فلک را به مجرایش بازگرداند، او نیز فلک را بازمی‌گرداند و خورشید به مجرای خود بازمی‌گردد و فرمود: خورشید با حالتی تیره‌رنگ از آب خارج می‌شود و فرمود: ماه نیز چنین است، سپس امام سجّادu فرمود: جُز کسی که از شیعیان ما باشد از این دو آیت و نشانه نمی‌هراسد و فزع نمی‌کند!! پس اگر چنین شد به خداوند ـ عزّوجلّ ـ پناه برده و به سوی او بازگردید[28].

آیا کسی احتمال می‌دهد که امام سجّادu چنین سخنی گفته باشد؟!

10- بنا به نقل کلینی، ابن محبوب به نقل از «عبدالله بن سنان» مدّعی است که امام صادقu فرمود: خداوند خیر را روز یکشنبه آفرید و سزاوار نیست که خدا شرّ را پیش از خیر بیافریند. خدا روز یکشنبه و دوشنبه زمین‌ها را آفرید و روز سه‌شنبه قوت و روزی آنها را آفرید و روز چهارشنبه و پنجشنبه آسمان‌ها را آفرید و روز جمعه قوت و روزی آنها را آفرید و این است معنای کلام خداوند:

﴿خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَمَا بَيۡنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٖ﴾                         [الفرقان: 59][29]

«خدا آسمانها و زمین و آنچه در میان آنهاست در شش روزگار آفرید».

لازم است توجّه کنیم که مقصود از شش روز «دوره و مدّت» است زیرا لفظ «یوم» فقط در مورد روز عرفی استعمال نمی‌شود بلکه به قول مؤلّف «لسان العرب» «وقد یُرادُ بالیوم، الوقت مطلقاً = گاهی مراد از یوم مطلق زمان است» چنانکه علیu می‌فرماید: «الدّهر یومان: یوم لك ویوم علیك = روزگار دو روز است، روزی به نفع تو و روزی به زیان توست» و می‌فرماید: «إنّ الیوم عمل ولاحساب وغداً حساب ولاعمل = امروز امکان عمل هست و اعمال محاسبه نمی‌شود و فردا اعمال محاسبه می‌شود و امکان عمل نیست». دیگر آنکه قبل و حین خلقت آسمان و زمین، شب و روز تحقّق نداشت بلکه شب و روز بر اثر گردش منظومة شمسی به وجود می‌آید. از این رو به اتّفاق اکثر مفسّرین، منظور از «یوم» دوره است، نه روزهای معمولی هفته که هر یک بیست و چهار ساعت است! امّا راوی نادان اوّلاً: «یَوم» را در آیة مذکور به معنای روز عادی پنداشته! ثانیاً: چون تحت تأثیر یهود بوده، خلقت چیزی را به روز شنبه که روز تعطیل یهود است، نسبت نداده! ثالثاً: فراموش کرده بگوید «مابَینَهما» چند شنبه خلق شده است! رابعاً: به بسیاری از آیات قرآن که در آنها کلمة یوم آمده و از جمله آیات 47 سورة حج و 4 سورة معارج توجّهی نداشته است.

این احادیث نمونه‌هایی بودند از مرویّات حسن بن محبوب و لازم است یادآوری کنم که ده حدیث از احادیث باب مفتضح 165 کافی و سه روایت باب 166 و روایت اوّل باب 93 را او روایت کرده است.

مخفی نماند که به نظر گروهی از ـ به اصطلاح ـ علمای ما، «حسن بن محبوب» یکی از هجده نفری است که از «اصحاب اجماع» شمرده می‌شوند! به عقیدة اینان اگر روایتی با سلسلة سند صحیح به یکی از این افراد برسد، راوی پیش از ایشان حتّی اگر متّصف به ضعف باشد، حدیث مذکور صحیح و مقبول محسوب می‌شود!! (فتأمّل جدّاً) بنگر که عالم نمایان چه بر سر دین خدا آورده‌اند!

با اینکه در این کتاب قصد ورود بدین گونه مباحث را نداشته‌ام ولی چون تا ملاقات حقّ ـ جل و علا ـ فرصت چندانی برایم نمانده است، لذا به منظور ادای وظیفه، دربارة مسألة ناموجّه «اصحاب اجماع» مطالبی را به اختصار در همین کتاب عرضه می‌دارم:

چنانکه برخی از علمای رجال نیز گفته‌اند: ادّعای «صحّت و مقبولیّت روایات اصحاب اجماع با فرض مجهولیّت یا ضعف رُوات سابق بر ایشان»، فاقد وجاهت است، زیرا حدّاکثر آنچه دربارة این رُوات موثوق می‌توان گفت، این است که آنان کلام منقول را از خود جعل نکرده‌اند بلکه واقعاً آن را استماع کرده‌اند. فی‌المثل اگر «زید» بگوید که از «عمرو» شنیدم که می‌گفت پیامبر چنین و چنان فرموده است. این امر مثبت و ضامن صدور کلامِ منقول ـ در واقع و نفس‌الأمر ـ از شارع نیست، بلکه حدّاکثر موجد این اطمینان است که «زید» سخن مذکور را از «عمرو» شنیده و خود آن را جعل نکرده است. کلام مرحوم «کشّی» (رجال کشّی، چاپ کربلاء، ص 206، 322، 466) نیز بیش از این دلالت ندارد و فقط موثوقیّت آنان را می‌رساند.

امّا این ادّعا که اصحاب اجماع به سبب صداقت و دقّت و احتیاطشان فقط از ثقات نقل می‌کنند، ادعایی بی‌دلیل است، زیرا چنانکه قبلاً نیز گفته‌ایم (30 به بعد و 88 همین کتاب) آنها معصوم و عالم به سرائر اشخاص نبوده‌اند و چه بسا فریب زهد و تقوای ظاهری کسی را خورده و او را صادق و ثقه پنداشته‌اند علاوه بر این نمی‌توانستند یقین کنند که آیا فرد مورد اعتمـاد آنـان، در نقل حدیث دچار سهو یا فراموشی نشده است[30].

تحقیق نیز خلاف ادّعای مذکور را اثبات می‌کند و چنانکه آیت الله «خوئی» در مقدمة «معجم رجال الحدیث» تصریح کرده، مواردی هست که اصحاب اجماع از ضعفاء، حدیث نقل کرده‌اند. از آن جمله «زراره» که از کبار اصحاب اجماع به شمار می‌رود از فردی گمراه چون «سالم بن أبی‌حفصه» و «حمّادبن عیسی» و «حسن بن محبوب» که آن دو نیز در عداد اصحاب اجماع‌اند از «عمر بن شمر» که فردی ضعیف است حدیث نقل کرده‌اند و هکذا.....  بنا به نقل «کشّی» (ص489) گروهی نیز «حسن بن محبوب» را به سبب آنکه از «ابن أبی‌حمزه» روایت می‌کند متّهم می‌شمارند. «ابن الولید» (= استاد شیخ صدوق) و«أحمدبن محمّدبن عیسی أشعری» نیز روایت «حسن بن محبوب» را نمی‌پذیرفتند.

علاوه بر این، تضعیف «یونس بن عبدالرّحمان» بدان سبب که وی سماع را در نقل حدیث شرط نمی‌دانست! ونیز تحریم مرویّات «حسن بن محبوب» توسّط علمای قم و همچنین وجود اختلاف در مورد این هجده تن که برخی «أبوبصیر أسدی» و برخی «أبوبصیر مرادی» و گروهی «حسن بن محبوب» و گروهی «حسن فضّال» و برخی «فضاله بن یعقوب» یا «عثمان بن عیسی» را به جای «ابن محبوب» از اصحاب اجماع شمرده‌اند، خود مثبِت آن است که در مورد مرویّات افراد فوق نیز مانند تمامی روایات، باید کلیّة اصول و شروطِ قبول حدیث، احراز شود و نمی‌توان برای منقولات آنها امتیاز خاصّی قائل شد. (فتأمّل)

اینک بپردازیم به حدیث نهم باب 47: این حدیث را «ابن محبوب» از «عبدالله بن سنان» نقل کرده که می‌گوید: امام صادقu فرموده: در هیچ چیز برای خدا «بداء» حاصل نشد مگر آنکه پیش از حصول «بداء» آن امر در علم الهی موجود بوده و خدا آن را می‌دانسته است!

این حدیث به هیچ وجه با تعالیم اسلام تعارض ندارد ولی به نظر ما مؤیّد مسألة «بداء» نیست، زیرا چیزی که از قبل مکشوف و معلوم باشد دیگر «بداء» و تغییر دربارة آن معنی ندارد، بلکه جدید‌بودن أمر و احساس تغییر نسبت به حدوث موضوع دربارة غیرخدا ـ که فاقد علم مطلق و نامتناهی هستندـ صادق است نه دربارة خداوند علّام‌الغیوب. مثال‌هایی که برای مسألة «بداء» می‌آورند نیز هیچ ارتباطی به خدا ندارد و پیداست که خود نیز در این وادی حیران‌اند. از آن جمله در حدیث دهم باب 132 کافی آمده است: «بَدا لِلّه فی أبي­محمد بعد أبي­جعفر، ما لم یکن یُعرَف له کما بَدا له في موسیu بعد مُضِیِّ إسماعیل ما کشف به عن حاله = همچنان که پس از مرگ اسماعیل (= پسر أرشد امام صادق) برای خدا دربارة موسی [بن جعفر] بداء حاصل شد و حال او مکشوف گردید، پس از [مرگ] ابوجعفر نیز برای خدا دربارة أبومحمد [حسن عسکری] بدا حاصل شد»!  از کلینی می‌پرسیم: انکشاف امامت حضرت کاظم و امام حسن عسکری چه ربطی به خدای متعال و چه ربطی به مسألة بدا دارد؟ بنا به ادّعای شما و بنا به روایات متعدّدی که در باب 183 کافی آورده‌ای دوازده امام، از جمله امام کاظم و حضرت عسکری، از قبل مشخّص و منصوص بوده‌اند و اگر مردم مدّتی نسبت به دوتن دیگر گمان امامت داشته‌اند و سپس اشتباهشان آشکار گردیده، هیچ ارتباطی به خدا و بدا ندارد.

باری، خبر نهم باب 47 را «ابن محبوب» از «عبدالله بن سنان» نقل کرده است. نمونه‌های نهم و دهم در بخش معرّفی ابن محبوب نیز از همین شخص نقل شده، از این رو مناسب است که پیش از پرداختن به روایات بعدی باب 47، او را نیز در همین جا معرّفی نمایم:

عبدالله بن سِنان را متأسّفانه توثیق کرده‌اند، درحالی که بنا به نقل «ممقانی» او خزانه‌دار خلفای عبّاسی از جمله منصور و مهدی و هادی و رشید بوده است. هرعاقلی می‌داند که تا کسی سرسپردگی خود را اثبات ننموده و خوش‌خدمتی‌های فراوان نکرده و اعتماد کامل خلفا را به دست نیاورده باشد، مسؤولیّت بیت‌المال و خزانة اموال، به او محوّل نمی‌شود. با اینکه أئمّه در روایات متعدّد، مردم را از ورود به دستگاه حکومتی امویان و عبّاسیان و خدمت به آنان، نهی فرموده‌اند، امّا این مرد از یک طرف عملاً در خدمت خلفای جور بوده و از طرف دیگر خود را از ارادتمندان أئمه نشان می‌داده و روایاتی نقل می‌کرده که اختلاف میان مسلمین را شعله‌ور نگاه دارد!

از او روایات نامعقول غلوّآمیزی نقل شده است. اگر وی واقعاًَ به ولایت أئمه قائل بوده و آنان را منصوص و منصوب من عندالله می‌شمرده و دارای معجزات و کرامات می‌دانسته، پس چرا تمام عمر را به خدمت خلفای عباسی که به نظر علمای شیعه غاصب مقام أئمّه بوده‌اند، کمر بسته؟ یا اینکه با نقل اینگونه روایات قصد تفرقه‌افکنی و تضعیف مسلمین را داشته است؟ برخی از روایات او مؤیّد مذهب جبر است که با عقاید شیعه موافق نیست. در صفحات گذشته دو نمونه از منقولات او را ملاحظه کرده‌اید[31]. در اینجا نیز چند نمونة دیگر از روایاتش را ذکر می‌کنیم:

1- بنا به نقل کلینی، وی مدّعی است که به امام صادقu عرض کردم: من برخی از اصحاب ما [شیعیان] را می‌بینم که اعمال نابخردانه و تندی و سبکسری از ایشان سرمی‌زند، در نتیجه، به شدّت غمگین می‌شوم و [برخی از] کسانی را که با ما مخالف‌اند (= غیرشیعیان) را مشاهده می‌کنم و آنان را نیکو روش می‌بینم. امام فرمود: مگو «نیکو روش» زیرا مقصود از «روش» همان مذهب و مسلک است ولی بگو «نیکوسیما»، زیرا خداوند ـ عزوجل ـ می‌فرماید:

﴿سِيمَاهُمۡ فِي وُجُوهِهِم مِّنۡ أَثَرِ ٱلسُّجُودِ﴾                                                    [الفتح: 29]

«نشانة ایمان در رخسارشان، اثر سجده است».

[من نیز چنانکه امام فرموده بود] گفتم: او را نیکوسیما و با وقار می‌بینم و بدین سبب اندوهگین می‌شوم. امام فرمود: از اعمال نابخردانة یارانت [که با تو هم مذهب‌اند] و از نیکویی سیمای مخالفانت اندوه مدار! زیرا خداوند ـ تبارک و تعالی ـ هنگامی که می‌خواست آدم را بیافریند، دو طینت و سرشت آفرید، آنگاه [مردم را] به دو قسمت تقسیم فرمود و به «اصحاب یمین» فرمود: به إذن من آفریده باشید [بلافاصله] آنان آفریده شدند و مانند ذرّه‌ای بودند که می‌دویدند. به «اصحاب شمال» نیز فرمود: به إذن من آفریده باشید [بلافاصله] آنان آفریده شدند و مانند ذرّه‌ای بودند که به آهستگی ره می‌سپردند، آنگاه خداوند برایشان آتشی افروخت و فرمود: به إذن من وارد آتش شوید. نخستین کسی­که وارد آتش شد، حضرت محمّدص بود، سپس پیامبران اولواالعزم و اوصیای آنان و پیروانشان وارد آتش شدند. آنگاه خداوند به «اصحاب شمال» فرمود: به إذن من وارد آتش شوید. آنان گفتند: پروردگارا، آیا ما را آفریده‌ای که بسوزانی؟! و بدین ترتیب سرپیچی کردند. خداوند به «اصحاب یمین» فرمود: به إذن من از آتش برون آیید، [آنها خارج شدند امّا] آتش بر آنها اثر نکرده و آنان را مجروح نساخته بود. چون «اصحاب شمال» آنان را [سالم] دیدند، گفتند: پروردگارا، یاران خویش را سالم می‌بینیم، از ما درگذر و بر ما ببخشا و [یک بار دیگر] ما را به داخل‌شدن در آتش فرمان ده. خداوند فرمود: شما را بخشودم و از شما درگذشتم پس به آتش درآیید، امّا هنگامی که به آتش نزدیک شدند و گرمی آتش به ایشان رسید، بازگشتند وگفتند: ما تاب سوختن نداریم. خداوند سه بار ایشان را به دخول در آتش فرمان داد و آنان هر سه بار عصیان‌کرده و بازمی‌گشتند. [همچنین «اصحاب یمین» را] سه بار به دخول در آتش امر فرمود و آنان هر سه بار اطاعت کرده و به [سلامت از آتش] خارج می‌شدند.

سپس خدا به آنان فرمود: به إذن من گِل شوید و آدم را از آن گِل آفرید. پس آنها که از این دستة [مطیع] باشند، از آن دسته نگردند و آنها که از آن گروه [عاصی] باشند [در زمرة] این گروه در نیایند! و آنچه از اعمال نابخردانه و [سوء]خلق یارانت (= شیعیان) می‌بینی [ناشی] از آمیختگی اندک است که با [گل] «اصحاب شمال» دارند و آنچه از وقار و نیکویی سیمای مخالفانتان می‌بینی [ناشی] از آمیختگی اندکی است که با [گِل] «اصحاب یمین» دارند!![32]

واضح است که این قصّة «ابن سنان» دلالت بر جبر دارد و با عقاید شیعه سازگار نیست.

2- وی می‌گوید: از امام صادقu دربارة حوض بهشت پرسیدم، فرمود: حوضی است [به مساحت] میان بُصری تا صنعاء، آیا دوست داری آن را ببینی؟ عرض کردم: آری، فدایت شوم! آن حضرت دستم را گرفت و مرا به خارج «مدینه» برد، آنگاه پایش را به زمین کوفت. در این هنگام رودی دیدم که کناره‌هایش پیدا نبود مگر جایی که در آنجا ایستاده بودم، [این جایگاه] مانند جزیره‌ای بود که من و  امام در آنجا ایستاده بودیم. [در این زمان] رودخانه‌ای دیدم که از یک سویش آبی سفیدتر و شفافتر از برف و از دیگر سو، شیری سفیدتر از برف، روان بود. و از وسط این رودخانه شرابی خوش‌رنگ‌تر از یاقوت، جاری بود و من چیزی بهتر از شرابی که میان شیر و آب روان بود، ندیده بودم. به امام عرض کردم: فدایت شوم، این رود از کجا سرچشمه می‌گیرد و در کجا جاری است؟ فرمود: اینها چشمه‌هایی هستند که خداوند در کتابش از آنها یاد فرموده که در بهشت قرار دارند. چشمه‌ای از آب و چشمه‌ای از شیر و چشمه‌ای از شراب در این رودخانه جاری است. [در این هنگام] دیدم که بر دو کنارة این رود درختی قرار دارد که فرشتگان از آن آویزان‌اند و گیسوانشان بر سرشان [بسیار زیبا بود] من چیزی زیباتر از آنها ندیدم. در دستانشان ظروفی بود که از نوع ظروف دنیا نبود و من ظرفی بهتر و زیباتر از آنها ندیده بودم. امام به یکی از این فرشتگان نزدیک شد و با دست اشاره فرمود که آب بیاورد. به آن فرشته نگریستم. فرشته خم شد تا از نهر آب بردارد، درخت نیز با او خم شد. فرشته آب برداشت و دستش را به سوی امام دراز کرد و آب را به امام داد، امام نیز آب را به من داد، از آن مایع نوشیدم. شربتی ملایمتر و لذیذتر از آن ـ که بوی مشک می‌داد ـ نخورده‌ام. به جام شربت نگریستم و در آن سه رنگ شربت دیدم! به امام گفتم: فدایت شوم، هرگز مانند امروز را ندیده بودم و نمی‌دانستم که وضع چنین است. امام فرمود: این کمترین چیزی است که خداوند برای شیعیان ما فراهم فرموده. همانا هنگامی که مؤمن می‌میرد، روح او نزد این نهر آمده و [به گردش] در بوستان‌های آن مایل می‌شود و از شربت [اینجا] می‌نوشد و هرگاه دشمن ما بمیرد روح او به وادی برهوت رفته و در عذاب آنجا جاویدان می‌ماند و از زقّوم خورانده و از آب جوش آنجا نوشانیده می‌شود، پس از [دخول به] آن وادی به خداوند پناه ببرید![33]

می‌گوییم: پیامبر اکرمص برای اصحاب خود چنین نکرد و بهشت را به ایشان ارائه ننمود و شربت بهشتی به آنها ننوشانید. دیگر آنکه امام چرا این معجزه را به عدة بیشتری عرضه نفرمود تا آنها نیز هدایت شوند و قدر ولایتش را بدانند؟ علاوه بر این، سائل از «حوض» بهشت پرسیده ولی امام انهار بهشت را به او نشان داده است!

3- بنا به نقل «عبدالله بن سنان»، سعید بن قیس همدانی می‌گوید: روزی در میدان جنگ، امیرالمؤمنین علیu را دیدم که [زره و کلاه خود و سپر نداشت و فقط] دو جامة [معمولی] به تن کرده بود. با اسبم به جانب آن حضرت رفتم و [با شگفتی] گفتم: ای امیرالمؤمنین! آیا [درست است که] در این موقعیّت [خطرناک با این لباس حاضر شده‌ای]. آن حضرت فرمود: آری، ای سعید بن قیس، هربنده‌ای دو فرشتة حافظ و نگاهدارنده دارد که او را از سقوط از قلّة کوه یا افتادن در چاه [و امثال این حوادث] حفظ می‌کنند و چون قضای الهی فرود آید [دیگر وی را حفظ نمی‌کنند و] او را نسبت به همه چیز رها می‌کنند!![34]

پیداست که راوی از اعتقادات صحیح قرآنی و اسلامی بی‌خبر بوده و معنای درست توکّل را نمی‌دانسته، زیرا توکّل به هیچ وجه به معنای ترک و رفض اسباب و عوامل طبیعی و معمولی که به مشیّت حق در اختیار بشر نهاده شد، نیست. لازم به توضیح است که وسائط و اسباب حصول مقصود در عالم بر دو قسم‌اند، اوّل: اسباب و عواملی که خدا بنا به مشیّت خود در اختیار بشر نهاده و لازم است که بشر آنها را به کار گیرد. دوّم: علل و عواملی که در اختیار بشر نبوده و فقط در اختیار حقّ‌تعالی است و از محدودة علم و اختیار بشر بیرون است.

وظیفة مؤمن آن است که نهایت سعی و تلاش خود را در استفاده از وسائط و وسائل قسم اوّل به عمل آورد و سپس به ذات أقدس حق توکّل کند. به عبارت دیگر، توکّل پس از انجام تلاش و کوشش مؤمن در استفاده از اسباب و عوامل طبیعی و عادی که در اختیار اوست، آغاز می‌شود و به هیچ وجه بهانه‌ای برای کاهلی و تن‌آسایی و اعمال متهوّرانه و نامعقول و نامعمول نیست. در واقع عدم استفاده از وسائل عادی و طبیعی، نوعی کفران نعمت و ناسپاسی نسبت به سنن خداوند است، فقط نکتة مهم آن است که مسلمان در عین استفاده از اسباب و وسائل موجود، اعتماد تامّ و کامل به اسباب نداشته و تنها به آنها پشتگرم و متّکی نیست و آنها را برای حفظ خود یا حصول مقصود، علّت تامّه و سبب کافی محسوب نمی‌کند و تأثیر آنها را منوط به اذن حق متعال می‌داند. به همین سبب قرآن کریم نیز به پیامبر می‌فرماید که آن حضرت ابتداء مشورت کند، یعنی از کارها و سنن مفیدی که به خواست خدا، بشر می‌تواند برای حصول نتیجة بهتر، از آن بهره‌مند شود، استفاده کند سپس دستور «توکّل» می­دهد (آل عمران / 159) در واقع از نظر قرآن کریم، توکل پس از کوشش و تلاش بنده آغاز می‌شود و جایگزین جهد و سعی انسان نیست، بلکه مکمّل آن است. (فتأمّل) به همین سبب پیامبر اکرمص که از أعلی درجات توکّل برخوردار بود، هم از وسائل دنیوی کمال استفاده را می‌کرد و هم به آنها دلگرمی تامّ و تمام نداشت. مطّلعین از سیرة پیامبر می‌دانند که آن حضرت هم در جنگ‌ها زره می‌پوشید و احتیاطات لازم و دوراندیشی و محاسبات معقول و مناسب را از نظر دور نمی‌داشت و هم به خدا توکّل می‌کرد. حضرت علیu نیز در جنگ‌ها زره بر تن می‌کرد و بهتر از هرکس می‌دانست که این کار به هیچ وجه با توکل به خداوند متعال و محافظت فرشتگان از انسان، منافات ندارد.

رسول خداص نیز به مردی که از آن حضرت پرسید: آیا پای شترم را ببندم و به خدا توکل کنم یا آن را بدون بستن رها کنم و [فقط] به خدا توکل نمایم؟ فرمود: پای او را ببند و [آنگاه] توکّل کن[35].

به نظر ما راوی حدیث معنای درست توکّل را نمی‌دانسته و با قرآن کریم و سیرة پیامبرص آشنا نبوده و الّا چنین حدیثی را به امیرالمؤمنینu نسبت نمی‌داد.

چنانکه ملاحظه می‌کنید احادیثی که امثال «عبدالله بن سنان» نقل کرده‌اند و کلینی در کتابش گردآوری نموده، نه تنها مردم را در فهم بهتر اعتقادات قرآنـی و اسـلامی یاری نمی‌کنند بلکه مانع درک درست بوده و بیشتر سبب گمراهی مسلمین می‌شوند!

4- بنا به نقل کلینی (حدیث سوّم باب 49 جلد اوّل اصول کافی) عبدالله بن سنان مدّعی است که امام صادق فرمود: [گاهی] خداوند امر فرموده و نخواسته و [گاهی] خواسته ولی امر نفرموده [چنانکه] به شیطان امر فرمود که به آدم سجده کند ولی خواست که سجده نکند و اگر می‌خواست او [حضرت آدم را] سجده می‌کرد و آدم را از خوردن درخت نهی فرمود امّا خواست که از آن درخت بخورد و اگر نمی‌خواست، نمی‌خورد!

متن این حدیث مشابه حدیث چهارم باب 49 کافی است، در آنجا نیز راوی از قول امام رضاu می‌گوید که خداوند آدم و همسرش را از خوردن آن درخت نهی فرمود امّا خوردنشان را خواست و.... حضرت ابراهیم را به ذبح فرزندش امر فرمود ولی ذبحش را نخواست!!... الخ.

تفاوت میان مشیّت و عدم ممانعت کاملاً واضح است و لذا این ادّعا که خدا نهی می‌کند ولی می‌خواهد یا امر می‌کند و نمی‌خواهد، به هیچ وجه صحیح نیست. در مورد نهی حضرت آدمu و همسرش، از شجرة ممنوعه نیز خداوند هم نهی فرمود و هم نمی‌خواست که آن دو از درخت بخورند، امّا در عین حال از آنها سلب اختیار نکرد و با جبر و زور مانع آنها نشد. این سخن­که خدای­متعال می‌خواست آنها نهی الهی را نقض کنند، ادّعای بی‌دلیل و افتراء بر ذات أقدس الهی و از گناهان کبیره است و إلّا این­گمان باطل راوی را می‌توان در بارة هر بزهکاری ادّعا کرد. سبحان الله عمّا یصفون.

در مورد ذبح حضرت ابراهیمu نیز اشتباه حدیث آشکار است زیرا خداوند به هیچ وجه به ذبح حضرت اسماعیلu امر نفرمود و بنا به تصریح قرآن، حضرت ابراهیمu در رؤیا ندیده بود که حضرت اسماعیلu را ذبح کرده است بلکه دیده بود که می‌خواهد اسماعیل را ذبح کند و آنچه را که پروردگار متعال به حضرت خلیل‌الله نشان داده بود، تحقّق یافت و آن حضرت واقعاً قصد کرد و تصمیم گرفت که فرزندش را ذبح کند، به همین سبب خداوند می‌فرماید:

﴿يَٰٓإِبۡرَٰهِيمُ ١٠٤ قَدۡ صَدَّقۡتَ ٱلرُّءۡيَآ﴾                                          [الصافات: 104-105]

«ای ابراهیم، به راستی رؤیا را راست نمودی».

یعنی أمر و مشیّت خداوند کاملاً مطابق و موافق یکدیگر بوده‌اند. (فتأمّل)

مجلسی نیز پس از ذکر این حدیث که موافق مذهب جبر می‌نماید، معترف است که توجیه اینگونه اخبار بنا به اصول گروه عدلیّه خالی از اشکال و دشواری نیست. سپس حدیثی ذکر می‌کند که آن را در اینجا می‌آوریم:

بنا به نقل شیخ صدوق، حسین بن خالد می‌گوید: به امام رضاu گفتم: یا ابن رسول الله! مردم به سبب اخبار و احادیثی که از نیاکان شما نقل شده ما را به [اعتقاد به] جبر و تشبیه نسبت می‌دهند. امام به «ابن خالد» فرمود: به من بگو آیا اخباری که در [موافقت با] تشبیه از نیاکانم نقل شده، بیشتر است یا اخباری که در این موضوع از پیامبرص نقل گردیده؟ گفتم: اخباری که در این موضوع از پیامبر نقل شده بیشتر است. فرمود: بنابراین باید بگویند که پیامبر به جبر و تشبیه معتقد بوده است!! گفتم: همانا می‌گویند پیامبر چیزی از آن احادیث را نفرموده بلکه از او [به دروغ] روایت شده است. فرمود: پس باید در بارة نیاکان من نیز بگویند آنان چیزی از آن احادیث را نگفته‌اند بلکه [به دروغ] از آنها روایت شده است. سپس فرمود: ای «ابن خالد» هر که به جبر و تشبیه معتقد باشد، کافر و مشرک است و ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم. ای «ابن خالد» غُلات که عظمت خداوند را کوچک شمرده‌اند، از قول ما احادیثی دربارة جبر و تشبیه جعل کرده‌اند که هرکس آنها را دوست بدارد ما را دشمن داشته و هر که آنها را دشمن بدارد ما را دوست داشته است. «عبدالله بن سنان» به تحریف قرآن معتقد بود. حدیث 23 باب 165 نیز از اوست.

* حدیث 10 و 11- مخالف تعالیم اسلام نیست.

* حدیث 12- مجهول است.

* حدیث 13- مرسل است.

* حدیث 14- مرسل و متن آن مخالف قرآن کریم است، زیرا در این حدیث می‌گوید: «إنّ الله ـ عزّوجلّ ـ أخبر محمّداً بما کان منذ کانت الدنیا وبما یکون إلى انقضاء الدّنیا وأخبره بالمحتوم من ذلك = خدای ـ عزوجل ـ محمّد را از آنچه از ابتدای وجود دنیا بوده و از آنچه تا انقضای دنیا خواهد بود و آنچه حتمی و شدنی است خبر داده است»! در حالی که ده‌ها آیة قرآن این حدیث را تکذیب می‌کند، از جمله آیة:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ عِندَهُۥ عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ ٱلۡغَيۡثَ وَيَعۡلَمُ مَا فِي ٱلۡأَرۡحَامِۖ وَمَا تَدۡرِي نَفۡسٞ مَّاذَا تَكۡسِبُ غَدٗاۖ وَمَا تَدۡرِي نَفۡسُۢ بِأَيِّ أَرۡضٖ تَمُوتُ﴾                                                                                                    [لقمان: 34]

«همانا خداست که علم به ساعت قیامت را داراست و باران فرو فرستد و آنچه در رحمهاست می‌داند و هیچ کس نمی‌داند که فردا چه خواهد کرد و هیچ کس نمی‌داند که به کدام سرزمین خواهد مُرد».

حضرت امیرu نیز به همین آیه اشاره کرده و فرموده علم به امور مذکور در این آیه، مخصوص خداست و حتّی انبیاء و اوصیاء نمی‌دانند. (نهج‌البلاغه، خطبة 128)

دوّم ـ آیة:

﴿وَمَآ أَدۡرِي مَا يُفۡعَلُ بِي وَلَا بِكُمۡ﴾                                                         [الأحقاف: 9]

«نمی‌دانم با من و با شما چه خواهد شد».

سوم ـ دربارة أمم قبل از اسلام، می‌فرماید:

﴿قَوۡمِ نُوحٖ وَعَادٖ وَثَمُودَ وَٱلَّذِينَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ لَا يَعۡلَمُهُمۡ إِلَّا ٱللَّهُ﴾            [ابراهیم: 9]

«قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی را که پس از ایشان آمدند، جُز خدای متعال نمی‌داند».

چهارم ـ دربارة اصحاب کهف به پیامبر می‌فرماید:

﴿قُل رَّبِّيٓ أَعۡلَمُ بِعِدَّتِهِم﴾                                                                             [الکهف: 22]

«بگو: پروردگارم به تعداد ایشان داناتر است».

و آیات بسیار دیگری که به پیامبر فرموده: ﴿لَا تَدۡرِي﴾ «نمی‌دانی» و  ﴿وَمَآ أَدۡرَىٰكَ﴾ «چه تو را آگاه کرد؟» و امثال آن.

چرا باید در کتاب مسلمانی، اخبار ناموافق با قرآن گردآوری شود. آیا راویان این حدیث از قرآن بی‌خبر بوده‌اند یا اینکه هدفی غیراسلامی داشته‌اند؟.

* حدیث 15- مجلسی این حدیث را حسن دانسته امّا به نظر ما به جهت وجود «علی بن ابراهیم» در سندش، ضعیف است.

* حدیث 16- به قول مجلسی ضعیف است.